Rus tahtına oturmuş Tatar kökenli çarlar!

RIDVAN ARAS

Rusçadaki Türkçe sözcükler birçok Türk lehçesinden alınmıştır ve birçoğu önemli fonetik değişimlere uğramıştır. Rusçadaki bu Türkçe unsurlar üzerine birçok çalışma yapılmıştır. E. N. ġipova “Rus Dilindeki Türkçe Unsurlar Sözlüğü” adlı eserinde 1507; Rusçanın etimolojik sözlüğünü yazan Maks Fasmer ise 1700 Türkçe sözcük tespit etmiştir. Rusçadaki 1700 Türkçe sözcüğün büyük çoğunluğu sosyal gruptan olduğu için iki millet arasında tarih boyunca sosyal etkileşimin daha yoğun olduğu kabul edilmiştir. İki dil arasındaki ilişkilerde Türkçeden Rusçaya çoğunlukla sözcükler geçmiştir. Dil bilgisi unsurları açısından Türkçenin Rusçaya bir etkisi söz konusu olamamıştır. Bunun da nedeni Türkistan coğrafyasında baskın dilin Türk lehçeleri değil Rusça olmasıdır.[1]
Kıyafete gelince... Ruslara bu dönemde (Petro döneminde) Avrupalı kılığına girmiş Tatarlar diyorlardı.[2] Günay Karaağaç, Türkçe’den Rusça’ya kıyafet ile ilgili 300, beslenmeyle ilgili de 280 kelimenin geçtiğini tespit etmiştir.[3]
Ruslar ticaret alanında aşağıdaki sözleri tatarlardan almıştır: altın, ambar, arşin, bazar (Pazar), bakaleya (bakkal), balagan (derme çatma baraka), balçug (balık pazarı), barış (kazanç), batman (4-5 kilo ağırlığındaki ölçü birimi), denga (para), karavan (kervan), koçey (cimri), labaz (un dükkanı), maydan (meydan), maklak (aracı), magarıç (ikram) ve başkalarıdır. Tatarlar Rusları aşağıdaki elbise takımları, kumaş ve kuyumcu işi eşyalarla tanıştırmıştır: başlık, başmak (potin), beşmet (üstlük), kiset (tütün kesesi), koşel (para kesesi), kuşak, arhaluk (kısa bir kaftan türü), gaytan, yapanca ve başkaları. Atlas, bahta (pamuk), byaz (Amerikan bezi), kayma (sıçan dişi), kakma (emprime ipek kuşak), kanaus (sık ipek kuşak), kanifas (sık pamuk çizgili ince kumaş), karmazin, kumaç (parlak kırmızı renkli ipek kumaş), sayfan (sahtiyan) ve başkaları. Almaz (elmas), basma (saç boyası), biryuza (firuze), jemçuk (inci), kaptarga ve başkaları. Tatarlar askeri alanda: Ataman (Kazakların başkanı, yesaul (Kazak yüzbaşı), bogatır (bahadır), kreml (kale), bahterets, kinjal (hançer), kobura (tabanca kılıfı) ve başkalarına ad vermiştir. Hayvancılıkta: argamak (doğu cins binek atı), arkan (kement), bulanıy (kula at), karakovıy (doru at), koşika (hayvan ağılı), otara (koyun sürüsü) ve başkaları. Tatarlar Rusları sosyal yaşamda, bazı resmi kişileri (baksak), gümrük (tamga), niteliği olan devlet kurumları (kazna-hazine-gümrük), Polis Karakolu (Karaul-Karakol), yazılı emirler (yarlık), (yukarıda önemine değindiğimiz), devlet postası (yam-menzil), yamçik (arabacı) ile tanıştırmışlardır.[4]
Bu kelimelerden en dikkat çekici olanı hiç kuşkusuz, meydana getirdiği sonuçlar nedeniyle, yamçik kelimesidir.
Bu sözcüğü Nişanyan Orta Türkçede OTü yamçi ulak, haberci olarak belirtmekte,
yāmci: (Chorasmiorum linguâ) Veredarius [Harezm Türkçesinde ulak, posta tatarı]
yamcı: Sürücü ve sürücünün yağmurluğu. Yamçik: Yolcu kepeneği.  örneklerini vermektedir.[5]

Rusçadaki arabacı manasındaki “yamşik” terimi de Rusçaya Moğolcadan geçti. Yam istasyonlarının kurulması ve düzenli bir şekilde işlemesi, Rus haberleşme ağını güçlendirdi, elçilerin işini kolaylaştırdı.[6]
Araştırmacılar için bu konuda Mehmet Özeren’in, Rusçanın Ağızlarındaki Türkçe Sözcükler, - Kuzeydeki Vologod ve Arhangel Ağız Grupları A-B Maddeleri Örneğinde- makalesi yol gösterici niteliktedir.
Yazımızın hacmi elvermediğinden ayrıntılarına giremeyeceğimiz, sanat, mimarlık, şehir binaları konusundaki etki, kültürel anlamda da devam etmiştir.[7]
Esas üzerinde durmak istediğimiz ve ilgi çekeceğini umduğumuz husus, tatar kökenli ailelerin, varlığını günümüze değin sürdüren siyasi, bürokratik ve edebi etkinlikleridir.
Güçlenen Moskova Knezleri, Altın Orda yıkıldıktan sonra hanlar için kullandıkları “çar” unvanının yanı sıra hanların bütün yetki ve hükümdarlık alametlerini benimsediler.[8] Taç giyme geleneği Ruslarda Altın Orda etkisiyle başladığı gibi I. Petro da dahil olmak üzere Çarlık Rusyası’nın neredeyse bütün çarları taç töreninde kendilerine Altın Orda’dan kalan Monomah Şapkasını taktılar.[9]
Özellikle Altın Orda’nın zayıfladığı, Moskova Knezliği’nin ise güçlendiği dönemde çok sayıda Ordalı ileri gelen devlet adamının Rus topraklarına göç etmiş olmasıdır. Rus knezleri, hem Tatarlar arasında daha etkili olmak, hem de bu asilzadelerden diplomasi, ticaret, zanaat başta olmak üzere hayatın her alanında istifade etmek amacıyla, bu asilzadelere büyük topraklar verdi, sınırsız imtiyazlar tanıdılar. Hatta knezler, Rus coğrafyasında siyasi anlamda daha güçlü olmak amacıyla bu asilzadelerle evlilik yoluyla akrabalık bağları kurmaktan da çekinmediler. Netice itibariyla Altın Orda Devleti öncesinde başlayan bu göçler, Kazan Hanlığı’nın sonuna kadar devam etti ve çok sayıda Tatar ailesi Rus topraklarına yerleşti ve Rus devletine büyük hizmetlerde bulundu.[10]
Boyar ve hizmetli Knez sınıfının etnik içeriğini araştıran Rus tarihçisi Karateev soyu Altın Orda’ya dayanan 92 Knez, 50 Boyar, 13 Kont ve 300’den fazla Dvoryan ailesinden bahsetmektedir.[11]
Bu kişilerden hiç şüphesiz en ilgi çekicileri Rusya tahtına oturmuş Tatar kökenli iki Çar’dır: Semön Bekbulatoviç ve Boris Godunov.
Çar IV. İvan’ın Merkezi otoriteyi tesis etmek için yüksek aristokrasi zümresi boyarları ortadan kaldırmayı kafasına koymuştu. Bunun için geniş kapsamlı bir tedhiş sistemi kurarak ülke yönetimi Obriçnina ve Zemşçina olmak üzere iki kısma ayrıldı.Birincisi doğrudan Çar’a bağlı hainleri temizlemekle ilgili örgütünün ve çarın masraflarını karşılamak maksadıyla belli şehirleri, kasabaları, vilayetleri içine alan devlet içinde bir devlet durumundaydı. Zemşçina denen ikincisi ise Obriçnina dışında kalan ve Moskova yönetimine bağlı kısmını oluşturuyordu. IV. İvan zemsçina'nın başına eski Kasım hanı Simeon Bekbulatoviç'i getirmişti. Onu “Büyük Knez ve Çar” unvanıyla bütün Rusya'nın çarı ilan etmişti ki kendisi ise ancak Moskova Knezi olacaktı. İvan onun huzurunda hürmetle eğilir, onla yazışmalarında “kölen İvan”  imzasını kullanırdı. Onu Boyar Feodor Mitislaviç’in kızkardeşi ile evlendirmişti.[12]
Her ne kadar İvan’ın ölümü sonrası ömrünün son zamanını bir manastırda kör bir rahip olarak tamamlasa da, Cengiz soyundan Kasım Han’ı Sayın Bulat ismiyle başlayıp Bekbulatoviç olarak tamamlanan hayat Rus Çarlığı tarihine kazınmıştır.
 Yukarıda belirttiğimiz üzere, siyasi olarak diğer knezlikler arasında rolü büyüyen Moskova, sosyal ve dini anlamda da Rusya’nın merkezi konumuna geldi. Öyle ki diğer yerlerden Moskova Knezliği’ne göç dalgası başladı. Almanlar, Lehler ve bazı Moğol-Tatarlar bu dalgaya katıldı. Göç edenlerle ilgili önemli bir ayrıntıya da yer vermek gerekir: “Orda’dan buraya vaftiz adı Zahariy olan Murza Çet geldi. Murza Çet, gelecekteki Rus Çarı Boris Godunov’un atasıydı.” Korkunç İvan’ın oğlu Dimitri’yi öldürerek tahta geçtiği iddia edilen Boris Godunov’un Tatar olduğu anlaşılmaktadır. [13]
Bu isimlere Solomaniye Saburova (1490-1542), Yelene Glinskaya (1508-1538), İrina Godunova, Natalya Narişkina (1651-1694) ile Marfa Apraksina (1664-1715)[14]  adlarındaki beş Çariçe’yi de eklemek gerekecektir.
Burada Narişkina’ya dikkat çekelim. Narışkinler, Hristiyan dinine geçerler, fakat soyadlarını muhafaza etmişlerdir. (…) Rusya tarihinde Narışkinler, dekabrstler (…) olarak malumdur.[15] Çar Aleksey Mihalyoviç’in Çariçe Natalya Krillovna Narışkina evliliğinden ünlü Rus Çarı Petro dünyaya gelmiştir. Günümüzde Rus dış istihbarat servisinin (SVR) şefi ve müstakbel Dış İşleri Bakanı olarak anılan Sergey Yevgenyeviç Narişkin’in soyadı bu anlamda ilgi çekicidir.
 
 DEVAMI YARIN
 

[1] Özeren Mehmet, a.g.m., s. 222, 223.
[2] Ortaylı İlber, Deli mi Büyük mü? Hürriyet Gazetesi, 31.05.2020.
[3] Karaağaç Günay, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002, s. 149-192.
[4] Hudyakov Mihail Georgieviç, (Çevirenler: Kurban Roza, Kurban İklil, Editör: Aydemir Memet), Kazan Hanlığı, July 30th 2020 by Books on Demand, s. 258.
[5] https://www.nisanyansozluk.com/?k=yam%C3%A7%C4%B1
[6] İlyas Kemaloğlu, Rusların Gözüyle Türkler, s. 49, 50.
[7] Ayrıntılı bilgi için: Hudyakov Mihail Georgieviç, a.g.e., toplam sayfa 334.
[8] Kemaloğlu İlyas, Rusların gözüyle…, s. 43.
[9] Kemaloğlu İlyas, Rusların gözüyle…, s. 44.
[10] Kemaloğlu İlyas, Rusların gözüyle…, s. 44,45.
[11] Karateev M. Dimitry, Rusy i Tatari. Arabeski İstorii, I, Russkiy Vzglyad, Moskva, 1994, s. 29.
[12] Gündoğdu Abdullah, Kasım Hanlığı ve Sayın Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 3, s. 2.
[13] Konak İsmet, Moskova Knezliği'nin Bağımsızlığa Geçişinde Türk-Moğol Dünyasının Rolü, Türkiyat Mecmuası, Cilt: 1, Cilt: 22, Sayı: 1, s. 109.
[14] Kemaloğlu İlyas, Altınorda ve…, s. 255-259.
[15] Halikov A. H., (Çev. Mustafa Öner), a.g.e., s. 78.